Υπεριώδης ακτινοβολία. Η έκθεσή μας στην ακτινοβολία του ήλιου κατανέμεται σε υπέρυθρη (περίπου 50%), ορατή (περίπου 42%) και υπεριώδη (περίπου 8%) ακτινοβολία. Το όνομα “Υπεριώδης – UltraViolet - UV” σημαίνει η περιοχή του ηλεκτρομαγνητικού φάσματος ακριβώς "μετά το ιώδες" ή απλά, υψηλότερης ενέργειας από αυτήν του ορατού φωτός. Χωρίζεται αδρά σε 3 περιοχές: UV-A (χαμηλής ενέργειας), UV-B (μέσης ενέργειας), UV-C (υψηλής έως πολύ υψηλής ενέργειας):
Το Όζον (από την ελληνική λέξη "όζω" - μυρίζω), είναι μια μορφή οξυγόνου η οποία διαθέτει τρία άτομα σε κάθε μόριο και μοριακό τύπο O3. Είναι αέριο απαλής μπλε απόχρωσης με χαρακτηριστική οξεία οσμή, εξαιρετικά δηλητηριώδες για την ανθρώπινη ζωή. Στα υψηλά στρώματα της ατμόσφαιρας (κυρίως σε ύψος 20-25 km στην στρατόσφαιρα) λειτουργεί ως φυσικό φίλτρο της επικίνδυνης, για την ύπαρξη της ζωής πάνω στην Γη, υπεριώδους ακτινοβολίας του ήλιου. Το Όζον αποσυντίθεται (Ο3 σε Ο2 και Ο) και ανασυντίθεται (Ο2 και Ο σε Ο3) βομβαρδιζόμενο συνεχώς από την UV ακτινοβολία με αποτέλεσμα, η τελευταία να εξαντλεί σε μεγάλο ποσοστό την ενέργειά της σε αυτές τις χημικές αντιδράσεις και να μην φθάνει έως το έδαφος. Όμως, ενώ το Όζον (εάν είναι επαρκές) φιλτράρει ολόκληρη την ποσότητα της ακτινοβολίας UV-C, δυστυχώς, για λόγους Φυσικής, επιτρέπει σε τμήμα της UV-B και σε ολόκληρη την UV-A να φθάσουν ανεμπόδιστα στην γήινη επιφάνεια.
Μείωση του στρώματος του όζοντος στην ατμόσφαιρα. Οι επιστήμονες παρατήρησαν τα τελευταία χρόνια α) αργή αλλά σταθερή ελάττωση (4% ανά δεκαετία) της συνολικής ποσότητος και β) μείωση (εποχική) υπεράνω των δύο πόλων της Γης (“τρύπα του όζοντος”). Υπάρχουν πολλές αιτίες καταστροφής ή μείωσης του Ο3, ορισμένες από τις οποίες αποτελούν φυσικά αίτια, οι περισσότερες όμως οφείλονται στις ανθρώπινες δραστηριότητες όπως οι χλωροφθοράνθρακες – CFCs (ψυγεία, κλιματιστικά, αεροζόλ, κ.α.), μοριακό Χλώριο – Cl2 (ένα άτομο χλωρίου μπορεί να καταστρέψει 1.000.000 περίπου μόρια όζοντος), αλογονούχα παράγωγα (βαριά βιομηχανία), οξείδια του αζώτου - ΝΟx (αεροπλάνα, αυτοκίνητα, λιπάσματα), Άζωτο - Ν και υδρατμοί της ατμόσφαιρας, τεχνητοί καταλύτες και φαινόμενο του θερμοκηπίου.
ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΥΠΕΡΙΩΔΟΥΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ
Κοινά χαρακτηριστικά των UV-A, UV-B και UV-C. Ολόκληρο το φάσμα UV προκαλεί πρόωρη γήρανση του δέρματος, ρυτίδες, κηλίδες και απώλεια της ελαστικότητός του. Επίσης βλάπτεται η βιταμίνη A στο δέρμα, οι πρωτεΐνες και τα λιπίδια. Προκαλούνται σοβαρές βλάβες στο ανοσοποιητικό σύστημα του οργανισμού, διευκολύνοντας την ανάπτυξη νεοπλασμάτων του δέρματος και την εξάπλωση των λοιμώξεων. Υπάρχουν αρκετά πειστικές ενδείξεις ότι κάθε ένας από τους τρεις βασικούς τύπους καρκίνου του δέρματος, βασοκυτταρικός καρκίνος, καρκίνος του πλακώδους επιθηλίου και μελάνωμα προκαλείται από την έκθεση στην UV του φυσικού ή τεχνητού ήλιου. Άνθρωποι με ανοικτόχρωμο δέρμα κινδυνεύουν περισσότερο, αλλά ακόμα και σκουρόχρωμα άτομα μπορεί να εμφανίσουν εγκαύματα. Η UV ακτινοβολία είναι επικίνδυνη για τους οφθαλμούς, ανεξαρτήτως χρώματος δέρματος.
UV-A. Η έντασή της ακτινοβολίας είναι σταθερή όλο τον χρόνο και δεν περιορίζεται από τον ελαφρύ ρουχισμό ή από τους υαλοπίνακες των παραθύρων, των σπιτιών ή των αυτοκινήτων. H UV-A είναι εκείνη η οποία προκαλεί τις σοβαρότερες δερματολογικές βλάβες, καθώς αποτελεί το 95% της συνολικής UV η οποία φθάνει στην επιφάνεια της Γης. Εισχωρεί βαθιά στο δέρμα καταστρέφοντας τις ίνες κολλαγόνου και τον συνδετικό ιστό κάτω από το επιφανειακό στρώμα του δέρματος. Προκαλεί έμμεσες βλάβες στο DNA παράγοντας ενεργές ελεύθερες ρίζες. Θεωρείται ότι το κακοήθες μελάνωμα, η πλέον θανατηφόρα μορφή καρκίνου, προκαλείται κυρίως από τις έμμεσες και όχι από τις άμεσες βλάβες στο DNA, άρα κυρίως από την ακτινοβολία UV-A. Δυστυχώς η δράση της είναι “ύπουλη” καθώς δεν προκαλεί ερύθημα ή έγκαυμα του δέρματος σε παρατεταμένη έκθεση στον ήλιο.
UV-Β. Η έντασή της ακτινοβολίας είναι εντονότερη το καλοκαίρι. Περιορίζεται από τον ελαφρύ ρουχισμό ή από τους υαλοπίνακες των παραθύρων, των σπιτιών ή των αυτοκινήτων. Προκαλεί εγκαύματα, άμεσες, οξείες και χρόνιες βλάβες στο DNA και στο δέρμα (π.χ. νεοπλασίες) και φωτοκερατίτιδα (σε σοβαρότερες περιπτώσεις έγκαυμα ή και καταρράκτης) στους οφθαλμούς.
UV-C. Η πλέον επικίνδυνη περιοχή. Εμφανίζει όλα τα προβλήματα της περιοχής UV-B αλλά εξαιρετικά πιο έντονα. Σύντομη έκθεση στην ακτινοβολία αυτή προκαλεί εγκαύματα. Αποτελεί την κυριότερη απειλή για τον άνθρωπο σε περίπτωση περαιτέρω καταστροφής της στιβάδος του όζοντος.
ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΟΙ ΜΕ ΤΟΝ ΗΛΙΟ
Ηλιοθεραπεία και μαύρισμα
Όταν το ανθρώπινο σώμα εκτίθεται σε ακτινοβολία UV αμύνεται αυξάνοντας την παραγωγή μελανίνης στο δέρμα, η οποία απορροφά την ενέργεια της ακτινοβολίας και την παραγόμενη θερμότητα, εμποδίζοντας με αυτόν τον τρόπο την πρόκληση βλάβης στον δερματικό ιστό. Το μαύρισμα όμως παρέχει χαμηλή προστασία καθώς περαιτέρω έκθεση σε UV καταστρέφει την μελανίνη και το συνεπακόλουθο ηλιακό έγκαυμα οδηγεί σε χαμηλότερου βαθμού μαύρισμα (φαύλος κύκλος). Η γνωστή παροιμία “θα πρέπει να καείς για να μαυρίσεις” ή η αντίληψη ότι το ηλιακό έγκαυμα θα μετατραπεί σιγά - σιγά σε μαύρισμα, είναι απλά λάθος και ακόμη χειρότερα, αυξάνει τις πιθανότητες εμφάνισης δερματικού καρκίνου στο μέλλον. Οι τρεις συνιστώσες της UV και το μαύρισμα, σχετίζονται ως εξής:
• Η UV-A οξειδώνει την υπάρχουσα μελανίνη (την σκουραίνει) και όπως αυτή απελευθερώνεται από μελανοκύτταρα, την ανακατανέμει στο δέρμα (άμεσο μαύρισμα το οποίο διατηρείται για αρκετές ημέρες). Σημειώνεται ότι δεν υπάρχει παραγωγή επιπλέον μελανίνης και η διαδικασία αυτή δεν βοηθά ιδιαίτερα το δέρμα να προστατευθεί από το ηλιακό έγκαυμα.
• Η έκθεση σε UV-B αυξάνει την παραγωγή μελανίνης ως αντίδραση και διέγερση του σώματος σε άμεσες “φωτοβλάβες”. Η διαδικασία αυτή αποδίδει μαύρισμα το οποίο απαιτεί περίπου δύο 24ωρα για να αναπτυχθεί και να γίνει αισθητό και διατηρείται για εβδομάδες ή μήνες. Επίσης, προστατεύει καλύτερα το δέρμα από βλάβες και έγκαυμα έναντι της ακτινοβολίας UV.
• Το μαύρισμα ‘προστατεύει’ μόνο έναντι της UV-A και του μεγαλύτερου ποσοστού της UV-B. Και κατράμι να γίνει κάποιος, η μελανίνη είναι ανίκανη να απορροφήσει το ισχυρότερο ενεργειακά τμήμα της UV-B και ολόκληρη την UV-C.
Ηλιοθεραπεία και προφύλαξη
Δεν υπάρχουν σαφείς οδηγίες, παρά συστάσεις καθώς η έκθεση ποικίλει εξαρτώμενη από μία σειρά παραγόντων όπως: τύπος χρώματος, ηλικία και βιολογική ευαισθησία του ατόμου, ανάκλαση φωτός από το περιβάλλον (albedo), ύψος ηλίου (ώρα), διάρκεια παραμονής, γεωγραφικό πλάτος, περίοδος έτους, κατάσταση στρώματος όζοντος. Για τους παραπάνω λόγους ηθελημένα δεν αναφέρεται στο κείμενο αυτό ο δείκτης υπεριώδους ακτινοβολίας (UV index) καθώς α) αφορά σε έναν μέσο άνθρωπο ο οποίος διαφέρει σημαντικά από το τυχαίο άτομο με κίνδυνο να παράξει λανθασμένη πληροφορία και β) συνδέεται με την έκθεση σε UV-B περισσότερο, παρά με UV-A, καθώς μόνο η πρώτη δημιουργεί ερύθημα το οποίο είναι σχετικά μετρήσιμο. Με βάση τα παραπάνω και σε αδρές γραμμές στην παραλία:
• Πάμε (π.χ. για ένα δίωρο) πολύ νωρίς ή πολύ αργά, όσο ο ήλιος είναι πολύ πλάγια, κοντά στον ορίζοντα. Τότε η διαδρομή στα στρώματα της ατμόσφαιρας είναι μεγαλύτερη και η απορρόφηση της UV, πριν φτάσει στο έδαφος, υψηλότερη.
• Δεν επιτρέπουμε στον ήλιο να μας κτυπά κατακέφαλα: πάντα κάτω από ομπρέλα, καπέλλο, στέγαστρο, οτιδήποτε.
• Εάν έχουμε σκοπό να μείνουμε αρκετές ώρες και εάν υπάρχει δυνατότητα, είναι καλύτερα να καθόμαστε σε χώμα ή σε κοντινό καφενείο, ταβέρνα, αυλή, κ.λπ., όχι στην άμμο, για να αποφύγουμε το albedo (την ανάκλαση του ήλιου στην άμμο). Τονίζεται ότι η άμμος ανακλά το 50% της προσπίπτουσας ακτινοβολίας, με αποτέλεσμα 2 ώρες κάτω από μικρή ομπρέλα να αντιστοιχούν σχεδόν με 1 ώρα κάτω από τον γυμνό ήλιο. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στην θάλασσα καθώς η ακτινοβολία UV εισχωρεί περισσότερο από 1 μέτρο στο εσωτερικό της (και εδώ ισχύει ο κανόνας 2:1).
• Ανάμεσα από τις βουτιές στην παραλία, δεν θα ήταν καθόλου άσχημο να φοράμε μπλούζα.
• Η ύπαρξη σύννεφων δεν σημαίνει και αυτόματη μείωση της UV-B ακτινοβολίας (η UV-A διέρχεται). Ενώ το κυρίως τμήμα του σύννεφου απορροφά την ακτινοβολία, η διάχυση από τα πλάγια, είναι δυνατόν να αυξήσει την τελική προσπίπτουσα ποσότητα UV-B.
• Φοράμε γυαλιά. Τα συνήθη γυαλιά ηλίου προσφέρουν μία σχετική προστασία από την ακτινοβολία. Η πλειοψηφία των πλαστικών φακών προσφέρει καλλίτερη προστασία σε σχέση με τους υάλινους φακούς καθώς, η ύαλος είναι περισσότερο διαφανής στην ακτινοβολία UV-A. Οι πλαστικοί φακοί από πολυανθρακικό υλικό προσφέρουν ακόμη μεγαλύτερη προστασία.
• Το κυριότερο: αλλάζουμε κριτήρια ομορφιάς! Ο ‘κρουνός πυροσβεστικής’ του οργανισμού αντί για νερό σκορπάει μελανίνη παντού για να σβήσει εγκαύματα και να προλάβει καρκίνους. Αυτή την κατάσταση βιολογικού συναγερμού ας μην την βαφτίζουμε ομορφιά. Ήμασταν όμορφοι και πριν…
Στα δύο επόμενα σημειώματα θα σχολιάσουμε τις αντηλιακές κρέμες και το Solarium.
